'Y Bardd Gwrthryfelgar' Deunydd newydd yn rhoi golwg newydd ar fywyd cythryblus Gwenallt
Mae Gwenallt – Cofiant D. Gwenallt Jones 1899 – 1968 gan Alan Llwyd, a gyhoeddir yr wythnos hon, yn gofiant cynhwysfawr a chaboledig, a hynod ddadlennol, i fardd gwrthryfelgar, llenor aflonydd ac un o feirdd mwyaf Cymru.
Ymhlith y deunydd newydd hwn ceir tua thrigain o gerddi o waith Gwenallt na welsant olau dydd erioed o'r blaen.
'Mae'r cerddi hyn yn allweddol o safbwynt deall twf a datblygiad Gwenallt,' meddai'r awdur Alan Llwyd, 'Y rhain yw'r cerddi coll yng ngwaith Gwenallt, y cerddi sy'n pontio'r ffin rhwng yr awdlau rhamantaidd cynnar, 'Ynys Enlli', 'Cyfnos a Gwawr', 'Y Mynach', a cherddi aeddfed diweddarach Ysgubau'r Awen'.
Bu Alan Llwyd yn ddigon ffodus i gael gafael ar ddogfen yn dwyn y teitl 'Wanderings', sef atgofion Albert Davies, cyfaill bore oes a chyfaill gweddill oes i Gwenallt, am anturiaethau'r ddau, gan gynnwys eu cyfnod yn y carchar adeg y Rhyfel Byd Cyntaf.
Cafodd hefyd afael ar y copïau gwreiddiol o lythyrau Gwenallt at Albert Davies, yn ogystal â chopïau gwreiddiol o'i lythyrau at ei gyfaill mawr arall, B. J. Morse.
Yn ôl Alan Llwyd, 'mae'r llythyrau hyn gan Gwenallt at ei ddau gyfaill pennaf yn hynod o ddadlennol, o safbwynt y gwaith a'r bywyd, a'r ddau yn un yn aml'.
Mae awdur y cofiant hwn hefyd yn cynnig – am y tro cyntaf erioed – dystiolaeth bendant ddiymwad ynghylch union amgylchiadau carcharu Gwenallt adeg y Rhyfel Byd Cyntaf, gan olrhain ei gamau yn ystod y cyfnod cythryblus hwnnw yn ei hanes yn ofalus ac yn fanwl.
Cafodd Gwenallt ei fagu mewn ardal ddiwydiannol, a bu farw ei dad pan losgwyd ef i farwolaeth gan fetel tawdd yn un o weithiau dur ac alcan Cwm Tawe.
Roedd yn wrthwynebydd cydwybodol adeg y Rhyfel Byd Cyntaf, ac achosodd storm gyda'i awdl 'Y Sant' yn Eisteddfod Genedlaethol Treorci ym 1928 a gwrthododd y beirniaid ei choroni.
'Er mai byr oedd Gwenallt o ran corffolaeth, yr oedd iddo bersonoliaeth ffrwydrol, ymfflamychol a natur wrthryfelgar a phrotestgar,' ychwanegodd Alan Llwyd, 'fel grenâd mewn gwniadur'.
'Tua chwe blynedd yn ôl, fe benderfynais y byddwn yn gosod nod arbennig ar fy nghyfer i fy hun, sef llunio pedwarawd o gofiannau i bedwar o gewri llên yr ugeinfed ganrif,' meddai Alan Llwyd, 'Bellach, gyda chyhoeddi'r cofiant hwn, y mae'r dasg ar ben'.
Ymddangosodd ei gofiant dadleuol i Kate Roberts yn 2011, ei gofiant i R. Williams Parry yn 2013, a'i gofiant i Waldo Williams yn 2014 gyda phob un o'r cofiannau hyn yn cael eu canmol fel 'campweithiau'.
Cyhoeddwyd hefyd fersiwn newydd sbon o'i gofiant i Hedd Wyn, Gwae Fi fy Myw, a gyhoeddwyd yn wreiddiol yn 1991, yn ogystal â Cerddi Alan Llwyd: Yr Ail Gasgliad Cyflawn 1990-2015. Yn 2014 hefyd y cyhoeddwyd Waldo Williams: Cerddi 1922-1970, a gydolygwyd gan Alan Llwyd a Robert Rhys.
Bydd y gyfrol yn cael ei lansio am 6.30 o'r gloch ar nos Wener yr 14 o Hydref yn Nhŷ'r Gwrhyd, Pontardawe.